Ծանի՛ր զքեզ

Ծանի՛ր զքեզ (լատին․՝ Nosce te ipsum կամ Temet nosce, հին հունարեն՝ Γνῶθι σεαυτόν, անգլ․ Know Thyself), յոթ իմաստուններին վերագրվող հնագույն աֆորիզմ, Դելֆյան ամենակարևոր մաքսիմներից մեկը՝ Դելֆիում գտնվող հին հունական Ապոլլոնի տաճարի պատի արձանագրություններից, որտեղ գտնվում էր Դելփյան պատգամախոսը: Սխալմամբ վերագրվում է հին հույն փիլիսոփա Սոկրատեսին, որն այս արտահայտությունը շատ տարածված է դարձրել՝ այն բացատրելով իր աշակերտներին, լայնորեն օգտագործելով իր զրույցներում և ելույթներում:

Հեղինակություն

Ըստ հնագույն հեղինակների՝ Դելֆիի Ապոլոնի տաճարի պատին, որտեղ Պիթիան մարգարեացել է, մի քանի գրաֆիտի գրություններ են արվել։ Այս մակագրություններից մեկում գրված է. «Ճանաչիր ինքդ քեզ»։ Այս հայտարարության հեղինակը անհայտ է. հին աղբյուրները այն վերագրում էին տարբեր հեղինակներին: Ամենից հաճախ հեղինակը կոչվում էր յոթ իմաստուններից մեկը, օրինակ՝ Թալեսը Միլետոսից կամ Հիլոնը Սպարտայից, կամ բոլոր յոթ իմաստունները միանգամից։

Ինչպես տեղեկացնում է փիլիսոփա Պլատոնը իր «Պրոտագորաս» երկխոսության մեջ, սա հին Հունաստանի «յոթ մեծ իմաստունների» համատեղ մտորումների պտուղն է։ Նա գրում է, որ մի անգամ Թալեսը, Պիտտակը, Բիանթը, Սոլոնը, Կլեոբուլոսը, Միսոնը և Քիլոնը (մ.թ. ա. 6-րդ դար) հավաքվել են Դելֆիի Ապոլոնի տաճարում և իրենց կարծիքով երկար բանավեճի արդյունքում հանգել են բացարձակ ճշմարտության։ Գտնված ճշմարտությունը՝ «Ծանի՛ր զքեզ», նրանք գրել են Դելֆիի տաճարի պատին։ Այստեղից էլ այս թեզի ավանդական անվանումը՝ «Դելփյան պատգամախոսի պատվիրան»։

Փիլիսոփա Անտիսթենեսը «Փիլիսոփաների հաջորդականությունը» աշխատության մեջ, ընդհակառակը, արտահայտության հեղինակ է անվանել պատգամախոսուհի Ֆեմոնոյին, որն առաջինն է սկսել մարգարեանալ չափածո։

Վերոհիշյալ հին հույն փիլիսոփա Հիլոնը նույն միտքը զարգացրել է այսպես. «Ճանաչիր ինքդ քեզ, և դու կճանաչես աստվածներին և տիեզերքը»։

Մեկնաբանություն

Արտահայտության իմաստը ժամանակակիցների համար մնացել է խորհրդավոր և առաջացրել բազմաթիվ մեկնաբանություններ: Այսպիսով, պլատոնական «Հարմիդ» երկխոսության մեջ աթենացի Քրիտիոսն արտահայտում է այն միտքը, որ Աստծո կողմից Տաճարի այցելուներին ուղղված «Ծանի՛ր զքեզ» արտահայտությունը պետք է փոխարինի «Բարև» սովորական ողջույնին. Աստված, այդպիսով, ինքնաճանաչումն ավելի կարևոր բան է համարում, քան առողջությունը։

«Ծանի՛ր զքեզ» արտահայտությանը հատուկ նշանակություն է տվել Սոկրատեսը։ Արիստոտելի կորած «Փիլիսոփայության մասին» երկխոսության մեջ հաղորդվել է, որ Դելփյան տաճարում կարդացած այս գրությունը խթան է հանդիսացել Սոկրատեսի փիլիսոփայական զբաղմունքների համար։ Պլատոնի երկխոսություններում Սոկրատեսը բազմիցս անդրադառնում է այս թեմային: «Ծանի՛ր զքեզ» թեմայով դատողությունները կարելի է գտնել «Հարմիդ» (164D), «Ալկիբիադես առաջին» (124A, 129A, 132C), «Պրոտագորաս» (343B), «Ֆեդր» (229E), «Ֆիլեբ» (48C), «Օրենքներ» (923A) և այլ երկխոսություններում։

Ինքնաճանաչման թեման հատկապես մանրամասն քննարկվում է «Ալկիբիադես Առաջին» երկխոսության մեջ։ Այստեղ Սոկրատեսը մտածում է, թե ինչ է ինքը մարդը և գալիս է այն եզրակացության, որ մարդը ոչ թե մարմին է, ոչ էլ մի ամբողջություն, որը բաղկացած է մարմնից և հոգուց, այլ հենց հոգի: Սոկրատեսի մտքի գնացքն այսպիսին է. յուրաքանչյուր արհեստի մեջ Վարպետն ու գործիքը, որը նա օգտագործում է, նույնական չեն միմյանց հետ: Այսպիսով, կոշկակարը օգտագործում է կտրիչ, դանակ և այլ գործիքներ, ինչը նշանակում է, որ ինքը ոչ դանակ է, ոչ կտրիչ, այլ գործիքներից որևէ մեկը: Բայց կոշկակարը օգտագործում է ոչ միայն գործիքներ. նա օգտագործում է նաև ձեռքերը, աչքերը և մարմնի այլ մասերը. հետևաբար, նա նույնպես ձեռքեր, աչքեր կամ այս մասերից որևէ մեկը չէ: Բայց սա դեռ ամենը չէ. ի վերջո, մարդը օգտագործում է ոչ միայն իր ձեռքերն ու աչքերը, այլև ամբողջ մարմինը: Հետևաբար, մարդն ու այն մարմինը, որը նա օգտագործում է, նույնը չեն։ Ի՞նչ է մարդը: Մարդն ինքը, պնդում է Սոկրատեսը, հենց այն է, ինչ օգտագործում է մարմինը, և այն, ինչ օգտագործում է մարմինը, մենք անվանում ենք հոգի: Այսպիսով, մարդը հոգի է, որը վերահսկում է մարմինը՝ որպես իր գործիք. ինչը նշանակում է, որ Աստված, որը կանչում է նրան՝ ճանաչելու ինքն իրեն, կոչ է անում ճանաչել իր հոգին։